η εξαφάνιση του πλήθους

adilkno

δημοσιεύτηκε στο φανζίν χουλιγκανιζατέρ #2

Bασικό χαρακτηριστικό της μεταπολεμικής ελεύθερης Δύσης είναι η εξαφάνιση του πλήθους, εκείνου του πλήθους που ζει στο δρόμο και μπορεί να μεταμορφωθεί ξαφνικά σε οντότητα ικανή για ενεργή δράση. Από τις απαρχές της σύγχρονης πόλης, πλήθη κόσμου βρίσκονταν παντού στους δρόμους. Ανάλογα με την περίπτωση κινητοποιούνται ή ελέγχονται, χρησιμοποιούνται ως φορείς του κοινωνικού φαντασιακού, είτε σαν επαναστάτες είτε σαν Volkish υποκείμενα. Αυτός ο κίνδυνος του πλήθους ως φασιστική ορδή ή κομμουνιστικό προλεταριάτο έχει πλέον εξοριστεί από τη δημοκρατική κοινότητα μέσω της εγκαινίασης σε παγκόσμιο επίπεδο των μέσων που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του 2ου παγκοσμίου πολέμου: την κίνηση των αυτοκινήτων και την τηλεόραση. Από τη δεκαετία του 1950 το συλλογικό φαντασιακό αποξενώθηκε από το ιστορικό ερώτημα μέσα στο αστικό περιβάλλον και επικεντρώθηκε στη μαζική μετακίνηση στους αυτοκινητόδρομους έξω από την πόλη, όπου ο καθένας ατομικά μπορεί να ζήσει τις επιθυμίες του σε σχέση με το χώρο. Τα πλήθη του κόσμου στο δρόμο έμαθαν να μη αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους ως ομάδα με δυνατότητα ανεξάρτητης δράσης.
Οι πεζοί έγιναν τμήμα μιας ροής κίνησης που δε μπορεί να σταματήσει, αλλά πρέπει αενάως να κυκλοφορεί. Το άτομο κινείται ως ένα μοναδικό σωματίδιο στη ροή. Ο άλλος γίνεται εμπόδιο αντί για πιθανός σύμμαχος: οι άνθρωποι δεν συναντιούνται πλέον στους δρόμους. Το ιδανικό της ελεύθερης κυκλοφορίας έχει πάρει διανυσματική μορφή, ως αυτοκίνηση. Οι κανόνες κυκλοφορίες δίνουν μια κατεύθυνση στη ροή. Αυτό προσφέρει στο συμμετέχοντα στην κυκλοφορία την ασφάλεια του να είναι μέρος ενός συλλογικού σχεδίου: της κατάκτησης του χώρου, της ανεμπόδιστης ελευθερίας κίνησης. Όταν κάποιος πάρει τη θέση του πίσω από το τιμόνι, οι άλλοι χρήστες του δρόμου χάνουν την διάστασή τους ως άνθρωποι ικανοί για τα πάντα. Απορροφούνται από την μόνη εναπομένουσα πραγματικότητα, αυτή της κυκλοφορίας σε ακατάπαυστη κίνηση. Και στις δυο περιπτώσεις, πεζό ή μέσα σε όχημα, το πλήθος πλέον δεν αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως πλήθος, αλλά ως μέσο μεταφοράς από το α στο β σημείο.
Η ελεύθερη ροή της πληροφορίας στην τηλεόραση μεταμορφώνει ακόμα περισσότερο την πραγματικότητα. Με την εγκαινίαση της οθόνης το εξαφανισθέν πραγματικό πλήθος των χρηστών δρόμου - και του αυτοκινητόδρομου - αντικαθίσταται από το φαντασιακό πλήθος των συ-θεατών. Για να λειτουργήσει η τηλεόραση πρέπει να επικαλεστεί μια φανταστική πραγματικότητα σε δυο επίπεδα. Στο ένα, ζητά από τους θεατές να υποθέσουν την ύπαρξη μιας πραγματικότητας πίσω από την οθόνη? στο άλλο, απαιτείται από τον καθένα να δει τον εαυτό του ως τμήμα ενός κοινού που συντονίζεται σε κάθε σαλόνι. Στο φαντασιακό πλήθος ο άλλος είναι κάποιος νοητός, ενώ στο πραγματικό πλήθος ο άλλος είναι εκείνος που παρασύρεις στο πέρασμά σου.
Όταν το κίνημα του '68 επανανακάλυψε το πλήθος σαν εν δυνάμει επαναστατικό υποκείμενο, θεώρησε ότι αυτό το πλήθος υπήρχε ακόμη. Παρατήρησε ότι, στο βαθμό που το πλήθος μπορεί ακόμα να σχηματιστεί, η μόνη εμφάνισή του είναι στα γκάλοπ τηλεθεατών και στις έρευνες αγοράς. Αυτό το φαντασιακό πλήθος χαρακτηρίστηκε ως καταναλωτική κοινωνία, και ακολούθως εξεγέρθηκε με τη βοήθεια ψυχοτρόπων ουσιών, είτε αυτές είναι ουσίες που επηρεάζουν τον τρόπο σκέψης είτε βομβιστικές επιθέσεις. Επιπρόσθετα στράφηκε στην τηλεόραση για ένα φαινόμενο που χρονολογούνταν από την εποχή της εφημερίδας: τη δράση, εκτελεσμένη μπροστά στο μάτι των ρεπόρτερ, που πρέπει να μετατραπεί σε γεγονός των media.
Ωστόσο το '60 το πραγματικό πλήθος ήρθε μερικές φορές στην επιφάνεια της ιστορίας. Υπάρχουν στιγμές στις οποίες ένα πλήθος, είτε εργατών ή τυχαίων περαστικών, εκτρέπεται από μια θέληση χωρίς κάποια εκ προοιμίου μεσολαβημένη διαβούλευση. Αυτή η θέληση φανερώνεται μαζί με τη διαπίστωση ότι οι άνθρωποι κάτι περιμένουν. Όταν δίνεται το σήμα ξέρουμε για τι πρόκειται: για το γεγονός που παράγει το πλήθος ώστε να απαλλαγεί από την επιθυμία του μια και καλή. Αυτό το γεγονός μπορεί να έχει προετοιμαστεί ή επεξεργαστεί, αλλά αυτό που το ξεχωρίζει, μετά την εισαγωγική δράση, είναι μια αλυσιδωτή αντίδραση που υπερβαίνει όλες τις αρχικές προθέσεις. Το γεγονός επέρχεται και ακολούθως αναλαμβάνεται δράση από τους δράστες. Τότε, η συνήθης δομή δένδρου του αίτιου και αιτιατού αντικαθίσταται απότομα από ένα περιστρεφόμενο τροχό αιτιότητας από συμβάντα και ιστορίες στις οποίες το αίτιο και το αιτιατό είναι στο τέλος εναλλάξιμα. Το γεγονός αποκτά έτσι ένα μοιραίο χαρακτήρα: θα συμβεί κατ' αυτό τον τρόπο και όχι αλλιώς· είναι για μια φορά, τοπικό, εκστατικό. Κατά τη διάρκεια του γεγονότος ο χρόνος συμπιέζεται· αποκτά μια ένταση με την οποία το παρελθόν και το μέλλον αφανίζονται στην ασημαντότητα. Εμφανίζεται ως η εισβολή του παρόντος στη βαριά και αδυσώπητη πορεία της ιστορίας. Είναι η αναπάντεχη επιστροφή μιας πρωτύτερης πραγματικότητας, η οποία βιώνεται ως πρωταρχική πραγματικότητα. Το γενικό χάος κατά τη διάρκεια ταραχών στο δρόμο βιώνεται από το πλήθος ως στοιχειώδη πραγματικότητα, η οποία, ανεξάρτητη από την ακολουθία του πολιτισμού ή την κατάσταση της τεχνολογικής κουλτούρας, αποδεικνύεται άφθαρτα παρούσα.
Κατά τη διάρκεια ενός τέτοιου γεγονότος οι ξένοι που κατοικούν την πόλη συναντιούνται μεταξύ τους. Το πλήθος, που ως ροή κυκλοφορίας είχε γίνει αόρατο για το ίδιο, αναγνωρίζει εκ νέου τον εαυτό του και αντιδρά κατ' αυτό τον τρόπο: επανανακαλύπτει την πραγματικότητά του σε μια συμπαγή μορφή. Τα άτομα που, σύμφωνα με τον Canetti, υπερβαίνουν το φόβο του αγγίγματος στο πλήθος, συναντιούνται μεταξύ τους ως σώματα και αγκαλιάζουν αυτή την εμπειρία αμέσως. Και αυτό ενώ στην καθημερινή τάξη ο άλλος δεν ήταν παρά μια εικόνα, μια συλλογή από διαφημιστικά μηνύματα σχετικά με το lifestyle, την κοινωνική θέση, τη σεξουαλικότητα, την υποκουλτούρα. Η συσσώρευση χαρακτηριστικών που έχει ο καθένας για τον εαυτό του χάνει την αυστηρή της επιρροή επιτόπου. Η συνάντηση είναι γεγονός χωρίς να χρειάζεται εγγύτερη γνωριμία. Οι άνθρωποι απλά πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο και η ενέργεια που εκλύεται από τη σύγκρουση προσδίδει κατεύθυνση στην περαιτέρω πορεία των γεγονότων. Άλλοι, των οποίων την ύπαρξη δε θα υποπτευόσουν ποτέ, κάνουν την παρουσία τους φανερή, χωρίς να τους ζητηθεί, αλληλέγγυοι με τις πράξεις σου, και μέσα από την ακραία κανονικότητά τους προσθέτουν ακόμα μια φτυριά στην κορυφή του λόφου της παραδοξότητας της όλης κατάστασης. Όσο ιδιαίτερη κι αν είναι η καταστροφή που προκαλείται στις ιστορίες που κάνουν τον κύκλο τους αργότερα, τα συμπαγή συμβάντα διαρκούν λιγότερο από την έσχατη έκπληξη για το πώς μπόρεσε να συμβεί κάτι τέτοιο. Η αλυσιδωτή αντίδραση έχει ξεπεράσει κάθε αρχική πράξη. Η κατάπληξη για κάτι τέτοιο μπορεί να παγιωθεί σε μια νοσταλγική συμπεριφορά, που εξασφαλίζει ότι τα γεγονότα των παλιών καλών ημερών, έχοντας γίνει ασύλληπτα, δε θα συμβούν ξανά. Αλλά μπορεί επίσης να μεταμορφωθεί στην λαμπρή υπόσχεση ότι μπορούμε να ξαναζήσουμε την περιπέτεια, να διαδραματίσουμε το ίδιο γεγονός περισσότερες φορές, από την αρχή μέχρι το τέλος, μόνοι μας.