το κακό μάτι

hakim bey

δημοσιεύτηκε στο φανζίν τυφλόμυγα, τεύχος Σεπτεμβρίου '03

Το κακό μάτι - mal occhio - υπάρχει στ' αλήθεια, όμως η σύγχρονη δυτική κουλτούρα έχει καταστείλει σε τέτοιο βαθμό όλη τη γνώση γύρω από αυτό, που τα αποτελέσματά του μας καταβάλλουν - κι αποδίδονται σε τελείως διαφορετικά πράγματα. Για το λόγο αυτό είναι ελεύθερο να λειτουργεί ανεξέλεγκτα, παρασύροντας την κοινωνία σε ένα παροξυσμό φθόνου. Η Ζηλοφθονία - η ενεργός εκδήλωση της παθητικής δυσφορίας - προβάλλεται μέσω της προσήλωσης του βλέμματος (και γενικά μέσω της όλης γλώσσας του σώματος και των χειρονομιών στην οποία η πλειονότητα των δυτικών έχει κλειστά τα αυτιά της ή μάλλον δεν είναι ενήμερη πώς να την ακούει).
Ειδικότερα όταν δεν έχουμε συνείδηση αυτής της μαγείας, τότε είναι που ενεργεί καλύτερα - εξ' άλλου είναι γνωστό ότι ο κάτοχος του ματιού είναι σχεδόν πάντα ασυναίσθητος - όχι σαν ένας αληθινός μαύρος μάγος, αλλά περισσότερο σαν ένα θύμα - ένα θύμα όμως, που δραπετεύει από την δολιότητα, μεταδίδοντάς την σχεδόν ανακλαστικά.
Σε πιο παραδοσιακούς κόσμους (κόσμους συμβολικής τάξης όπως το θέτει ο Benjamin, σε αντίθεση με ιστορικούς κόσμους) έχω παρατηρήσει ότι οι άνθρωποι παραμένουν πολύ περισσότερο συντονισμένοι στην γλώσσα των χειρονομιών - εκεί όπου δεν υπάρχει τηλεόραση και όπου δεν συμβαίνει ποτέ τίποτα, ο άνθρωπος παρατηρεί τον άνθρωπο, ο άνθρωπος διαβάζει τον άνθρωπο. Διαβάτες στο δρόμο πιάνουν τη διάθεσή σου και σύμφωνα με την ιδιοσυγκρασία τους εναντιώνονται ή εναρμονίζονται μαζί της ή την χειρίζονται ανάλογα. Δεν το είχα προσέξει ποτέ, μέχρι που έμεινα στην Ασία. Εδώ στην Αμερική οι άνθρωποι αντιδρούν συχνότερα με βάση την εικόνα που τους παρουσιάζεις - μέσω της ενδυμασίας ή του επαγγέλματος ή της γλώσσας που μιλάς. Στην ανατολή συχνά κάποιος εκπλήσσεται όταν βρίσκει τον συνομιλητή του να αντιδρά σε μια ενδόμυχή του κατάσταση. Μια κατάσταση που ίσως ούτε ο ίδιος να μην είχε αντιληφθεί, ή ίσως το αποτέλεσμα να οφείλεται στην τηλεπάθεια. Πιο συχνά όμως πρόκειται για ένα αποτέλεσμα της γλώσσας του σώματος. Έχω ακουστά ότι οι μεσογειακοί και μεσανατολικοί λαοί έχουν αναπτύξει μια πολύπλοκη φαινομενολογία του Κακού Ματιού κι αυτό γιατί είναι περισσότερο δοσμένοι στο φθόνο απ' ότι εμείς οι βόρειοι. Αλλά το κακό μάτι είναι μια παγκόσμια έννοια που παραβρίσκεται παντού στο χώρο (ακόμα και στον ψυχρό και ορθολογιστικό βορρά) όχι όμως στο χρόνο - και για την ακρίβεια, τον ιστορικό χρόνο, τον χρόνο της ψυχρής λογικής. Η προστασία της λογικής ενάντια στη μαγεία είναι η δυσπιστία της προς αυτή, το πιστεύω της ότι βρίσκεται εκτός του διαλεκτικού σύμπαντος της λογικής. Η άμυνα της Ασίας ενάντια στη μαγεία είναι περισσότερη μαγεία - και συγκεκριμένα η γαλάζια πέτρα (που χρησιμοποιείται από το Λίβανο μέχρι την Ινδία ή και την Άπω Ανατολή) ή επίσης στη Μεσόγειο (τη δική μας Ασία) το ανεστραμμένο ταυρικό σημάδι των δακτύλων ή το φαλλικό φυλαχτό.
Αλλά η Λογική και η Μαγεία είναι προκαταλήψεις (ξεπερασμένα πιστεύω). Η πρότασή μου είναι ότι το κακό μάτι λειτουργεί, η ανάλυσή μου όμως δεν είναι ούτε λογική ούτε παράλογη. Ποιος μπορεί να εξηγήσει τον πολύπλοκο ιστό των σημείων, των συμβόλων, των δυνάμεων και των επιρροών που ρέουν και υφαίνονται μεταξύ τέτοιων αινιγματικών μονάδων όπως των εαυτών μας. Δεν είμαστε σε θέση να εξηγήσουμε τον τρόπο με τον οποίο επικοινωνούμε, ούτε και το γιατί. Εάν τη θέση της συμβολικής τάξης έπαιρνε η Ιστορία και αν η Ιστορία η ίδια βρισκόταν σε μια διαδικασία εξαφάνισης, ίσως τελικά καταφέρναμε να ανασάνουμε ελεύθεροι από την καταχνιά της μαγείας και την ομίχλη της λογικής. Ίσως επιτέλους να παραδεχόμασταν απλά ότι μυστήρια όπως το Μάτι - ή ακόμα και η τηλεπάθεια - εμφανίζονται κατά κάποιο τρόπο στον κόσμο μας ή φαίνονται να εμφανίζονται, πράγμα που σημαίνει πως εμφανίζονται απλά για να εμφανιστούν και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο εμφανίζονται.
Το πιο κατάλληλο όργανο γι' αυτού του είδους τη γνώση θα ήταν το σώμα.
Βέβαια ο φθόνος είναι παγκόσμιος. Ενώ όμως κάποιες κοινωνίες επιχειρούν να τον θέσουν υπό έλεγχο, σε κάποιες άλλες είναι ανεξέλεγκτος έχοντας μετατραπεί σε κοινωνικό αξίωμα. Δεν έχουμε καμία άμυνα ενάντια στο Κακό Μάτι επειδή ολόκληρη η κοινωνική μας ηθική έχει τις ρίζες της στο Φθόνο. Τουλάχιστον οι νυχτωμένοι Ασιάτες έχουν τα φυλαχτά τους και τις χειρονομίες προφύλαξης. Παρ' όλα αυτά, δεν ήταν η Λογική που απαγόρευσε αυτές τις εύθραυστες άμυνες. Ήταν ο χριστιανισμός. Verb. sap. όπως λένε οι Άγγλοι μαθητές στο σχολείο.
Οι δύο μετα-χριστιανικές ιδεολογίες - Καπιταλισμός και Κομμουνισμός - έχουν ως καύσιμό τους τον Φθόνο. Αποτελεί γνώρισμα επιβίωσης στα συστήματα αυτά - ή μάλλον οικονομικό γνώρισμα. Η Οικονομία, είναι μια παλιά λέξη για το σύνολο των κοινωνικών διακανονισμών. Το '80 δεν ήταν η δεκαετία της απληστίας (η οποία έχει τουλάχιστον την αξιοπρέπεια μιας ενεργής δύναμης) αλλά του φθόνου. Οι μειοψηφίες ζήλευαν την πλειοψηφία, οι φτωχοί τους πλούσιους, οι εθισμένοι τους υγιείς, οι γυναίκες τους άντρες, οι μαύροι τους λευκούς… ναι, αλλά και οι πλούσιοι ζήλευαν τους φτωχούς (για την ανεμελιά τους), οι υγιείς ζήλευαν τους εθισμένους (για τις απολαύσεις τους), οι άντρες τις γυναίκες (όπως πάντα), οι λευκοί τους μαύρους (για τη ζωντανή κουλτούρα τους και τα δεινά τους) κ.ο.κ.
Μια ωμή ανθρωπολογία (σημειώστε το "άνθρωπο") ισχυρίζεται ότι ο πρωτόγονος νους βιώνει τον Φθόνο ως ένα θηλυκό αξίωμα (εξ ου και η φαλλική άμυνα ενάντια στο Κακό Μάτι). Πολύ περιορισμένη οπτική. Ο Φθόνος μπορεί να μην είναι γιν, όταν συγκρίνεται με το γιανγκ της απληστίας, αλλά το Κακό Μάτι ως η διαιώνιση της Ζηλοφθονίας, είναι αιχμηρό και διατρητικό σαν στιλέτο - ένας θανατηφόρος φαλλός - στον οποίο κάποιος αντιτάσσει το φαλλό της ζωής, το ίδιο το πέος. Κάποτε, ένας Ιταλός σοφός μου ανέφερε το φοβερότερο παράδειγμα ματιάσματος που είχε αντιμετωπίσει σε μια τριχωτή και σταφιδιασμένη γριά. Ένας θεραπευτής, ένας χαρισματικός καθολικός μυστικιστής ανέλαβε τη θεραπεία αυτής της άθλιας μάγισσας και ανακάλυψε, πως εν αγνοία της, στην πραγματικότητα ήταν άνδρας (τα γεννητικά της όργανα δεν είχαν κατέλθει).
Μια ανάλυση του Ματιού σε σχέση με το φύλο δεν οδηγεί πουθενά. Ο συσχετισμός του Ματιού με τις γυναίκες ίσως να προκύπτει από την τάση που έχουν να είναι πιο ευαίσθητες απ' τους άνδρες στη γλώσσα του σώματος και συνεπώς πιο προσκολλημένες σε συγκεκριμένες μαγείες, ακόμα κι όταν αυτές τείνουν να εξαφανιστούν από τους κόσμους που ανακαλύπτουν την Ιστορία (η οποία όπως όλοι γνωρίζουν, δεν είναι, εν γένει, η ιστορία της γυναίκας).
Κατά την αντίληψη των Nuer [φυλή που ζει στα νότια του Σουδάν (στμ)] κάθε ατύχημα, ασθένεια ή θάνατος προκαλείται από την μαγεία. Οι περισσότερες μάγισσες των Νουέρ αγνοούν ότι είναι μάγισσες. Υποφέρουν από Φθόνο. Σύμφωνα με τις δικές μας φυλετικές αντιλήψεις, κάθε ατύχημα είναι τυχαίο - χωρίς να ευθύνεται κανείς. Υποφέρουμε από Φθόνο, αλλά είμαστε αθώοι. Προσωπικά δεν μπορώ να δεχτώ ούτε τους μάγους των Νουέρ ούτε τους διδασκάλους της δικής μας μηχανολογικής κοσμοθεωρίας. Ούτως ή άλλως, αυτά τα αντιληπτικά συστήματα βρίσκονται σε μια διαδικασία εξαφάνισης - γιατί να κλείσω θέση στα υπό βύθιση πλοία τους; Τα πράγματα είναι πολύ πιο περίπλοκα απ' όσο οι θεωρίες τους φαντάζονται, ενώ θα μπορούσαν να είναι πολύ πιο απλά απ' όσο θέλουν να μας κάνουν να πιστεύουμε.
Εννοώ πως η αλληλεπίδραση μεταξύ δύο ανθρώπινων όντων εμφανίζεται σε πολλαπλά επίπεδα που οι επίπεδες έννοιες της μαγείας ή του τυχαίου δεν μπορούν να τα συλλάβουν. Επί πλέον, τα πράγματα δεν είναι τόσο σκοτεινά και μπερδεμένα όσο οι θεωρίες της μαγείας θα ήθελαν να πιστεύουμε, ούτε τόσο σκληρά, τόσο βιομηχανικά κατά τη θεωρία του μηχανολογικού σύμπαντος [mechanistic universe]. Εν αγνοία του το σώμα γνωρίζει πολλά, η φαντασία βλέπει πολλά που δεν είναι απαραίτητο να κατανοεί. Το σώμα και η φαντασία υπερτερούν - είναι υπεράνω της απλής κατανόησης και των άχαρων αφαιρέσεών της.
Το γαλανό είναι το χρώμα του ουρανού και της ευτυχίας, ο αέρας και το φως ενάντια στη γη και τη σκιά του Φθόνου. Το γαλανό όμως είναι το χρώμα του Θανάτου - όπως οι γριές γυναίκες των Bedu είπαν στον Lawrence ότι τα γαλανά μάτια του τους θύμιζαν τον ουρανό, όπως φαίνεται μέσα απ' τις άδειες κόγχες ενός ξασπρισμένου κρανίου. Οι Yezidis, οι λάτρεις του διαβόλου από το Κουρδιστάν, αρνούνταν να φορέσουν γαλάζια ρούχα ή χάντρες γιατί αυτό το χρώμα ανήκει στον Κύριό τους, τον Σατανά, τον Άγγελο-Παγώνι [Peacock Angel] και το να φορέσουν γαλανά ρούχα ή χάντρες θα ήταν προσβολή. Άρα η γαλάζια χάντρα δρα ομοιοπαθητικά - ένα τμήμα του κακού χρησιμοποιείται ως άμυνα ενάντια στο κακό - ίσως ένα κομμάτι που θα έπεφτε από τον ίδιο τον Κερασφόρο, να είναι πανίσχυρο με τον τραγόμορφο ανδρισμό του ενάντια στο χθόνιο αρνητικό - γιν - όπως η δύναμη του Φθόνου. Επίσης η πέτρα συμβολίζει τη γαλήνη του γαλάζιου, του τουρκουάζ, του απείρου, του Θηλυκού - ένα τμήμα του μωσαϊκού στη μήτρα του ουρανού ή του νερού.
Ομοίως, το σημάδι του ταύρου, αν ειδωθεί όρθιο και κατά μέτωπο είναι αναμφισβήτητα ένα γιανγκ-ικό σύμβολο - όμως ανεστραμμένο και απ' την ανάποδη, όπως παρουσιάζεται στην οπτική του υπόπτου με το Κακό Μάτι (αν και η χειρονομία γίνεται στα κρυφά) το σημάδι αποκτά μια, Λίθινης εποχής, γυναικεία μορφή, δυο πόδια και αιδοίο - έτσι η ισχύς ενάντια στο Κακό Μάτι προέρχεται από τα κέρατα που είναι καρφωμένα προς τα κάτω, το ανδρικό στοιχείο - μέσα όμως στο σύμβολο αυτό είναι ενσωματωμένη η δύναμη της γυναικείας Θεότητας.
Ακόμα και το φαλλικό σύμβολο που μπορεί αρχικά να εμφανίζεται αρσενικό, δεν είναι το πέος του Θεού-Ζώου, αλλά του Πριάπου, ενός Θεού της γονιμότητας. Είναι το πέος των φρούτων και των λουλουδιών - κατά κάποιο τρόπο ένα θηλυκό πέος.
Το αποτρόπαιο σύμπλεγμα δεν πρέπει να ιδωθεί ούτε ως αρσενικό ούτε ως θηλυκό αλλά ούτε και ερμαφρόδιτο. Τα σύμβολα δεν περιστρέφονται γύρω από το φύλο, αλλά γύρω από τη γέννηση, γύρω από τη ζωή και την ίδια την ενέργεια σαν μια αξία που αντιτίθεται στην αρνητικότητα, το κενό, το θανάσιμο ψύχος του Φθόνου.
Το αντίθετο του βλέμματος της αγάπης δεν είναι το βλέμμα του μίσους, αλλά αυτό του Φθόνου, της παθητικότητας, το βλέμμα που δίχως ζωή μέσα του έλκεται σαν βαμπίρ από τις ζωές των άλλων. Μια στείρα γυναίκα βλέπει ένα όμορφο νεογέννητο μωρό, το υμνεί στους ουρανούς, αλλά τα λόγια της εννοούν το αντίθετο από αυτό που λένε. Δίχως και η ίδια να το γνωρίζει το προσηλωμένο βλέμμα της διεισδύει στην αύρα του βρέφους. Πώς είμαστε τόσο βέβαιοι για την αδυναμία της γλώσσας του σώματος, θεωρώντας την απλά ένα παράρτημα της εξέλιξης που σύντομα τα είδη θα το αποβάλλουν; - δεν υποψιαζόμαστε την ισχύ του, την δύναμή του να ελκύει τον έρωτα ή να προκαλεί την ασθένεια ή ακόμα και τον Θάνατο;
Στον κόσμο μας αυτό το θανάσιμο βλέμμα είναι προσηλωμένο επάνω μας, όπως στο Πανοπτικόν του Bentham. Παρουσιαζόμαστε στους εαυτούς μας ως θύματα, ως ασθενείς, ως παθητικά εστιακά σημεία μιζέριας - εμφανιζόμαστε στερημένοι από το ένα ή το άλλο αγαθό ή δικαίωμα ή οτιδήποτε ποιοτικό το οποίο επιθυμούμε περισσότερο. Ποιοι μας τα λένε αυτά - αν όχι οι πλούσιοι, οι ισχυροί, οι πολιτικοί, οι εταιρείες; Τι είναι αυτό που κατέχουμε και που ξυπνά μέσα τους τον φθόνο και τις ανελέητες επιθέσεις του κακού οφθαλμού τους; Θα μπορούσε άραγε να είναι (χωρίς επίγνωση από την πλευρά μας ή από την πλευρά τους) το ότι είμαστε ζωντανοί ενώ αυτοί νεκροί; Η τηλεοπτική οθόνη μπορεί να είναι το ύστατο κακό μάτι, γιατί είναι ήδη νεκρή και καθετί νεκρό (όπως μας δείχνει ο Όμηρος) είναι πιο φθονερό από όλα τα όντα.
Κάθε μορφή διαμεσολάβησης είναι νεκρή, ακόμα και τούτο το κείμενο και καθετί νεκρό λαχταρά της ζωή. Προσπάθησα να προστατεύσω αυτό το κείμενο από το Κακό Μάτι, αλλά και από το να λειτουργήσει το ίδιο ως Κακό Μάτι, συμπεριλαμβάνοντας ονομασίες με την κατάλληλη δύναμη. Όμως η πρόζα δεν μπορεί από μόνη της να επιφέρει το επιθυμητό αποτέλεσμα. Πρέπει να τελεστεί το ξεμάτιασμα, το τραγούδι που θα αλλάξει (στην αντίληψή μας) την πραγματικότητα. Ή καλύτερα, η γαλανή ανάσα του γαλήνιου ουρανού, η φλογερή στιγμή του λαλήματος του πετεινού. Ο Φθόνος είναι μια αφαίρεση γιατί θέλει να αποσπάσει. Το Κακό Μάτι είναι το όπλο του στον φυσικό / ψυχικό κόσμο. Ενάντιά του δεν γίνεται αν αντιπαρατεθεί μια άλλη αφαίρεση (όπως η ηθική) παρά μια συμπαγής σάρκινη πραγματικότητα, μια υπερισχύουσα δύναμη, η γέννηση, το γαμήσι, η γαλανή αύρα. Το φυλαχτό που αποζητούμε ενάντια σε όλη την κοινωνία του Κακού Ματιού δεν μπορεί να είναι ούτε λιγότερο ούτε περισσότερο από την ίδια μας τη ζωή, αδαμάντινο σαν πετράδι και σαν κέρατο, απαλό σαν τον ουρανό.